İhyau Ulumid Din, İmam Gazali, 4 Cilt, Huzur Yayınevi

İnsanın hem dış hem de iç dünyasına seslenen bu eser, zâhir ve bâtın ilimleri uzlaştıran, fıkıh ile tasavvufu kaynaştıran eşsiz bir örnektir. Eserde şerî ilimlerin arka planları üzerinde durulur. Klasik fıkıh kitaplarında yer alan bilgilerin ötelerine geçilir. İçerdikleri ruha, taşıdıkları manaya, vermek istedikleri mesajla dikkat çekilir. Fertten aileye, aileden çevreye, çevreden millete, milleten de ümmet ve insanlık câmiasına yansıması gereken etkileri değerlendirilir. Abdestin-namazın, zekatın-haccın, orucun-evlenmenin, alış-verişin, helâlin-haramın, yemenin-içmenin, özetle genelde maddi hayata yönelik kişiye ve sosyal hayatı ilgilendiren her olayın bir arka planı olduğu özenle yansıtılır. Bu dört ciltlik eserin her birinde 10 kitap olup toplam 40 kitaptan oluşmaktadır.

 

  MÜTERCİMİN ÖNSÖZÜ

  

 Âlemlerin Rabbi olan Allah Teâlâ'ya hamdler sunuyor, kâinatın Efendisi insanlık tarihinin gördüğü ve göreceği en büyük insan Peygam­berimiz Muhammed ile onun yakınları ve dostlarına salât u selamlar gön­deriyorum.

 Yıllar önceydi, bir gün evimde masamın başında iken telefon çaldı. Arayan Huzur Yayınevi sahibi Faruk Bey'di. ''

— Hocam sizinle görüşmek istiyorum, işlerinizin yoğun olduğunu da biliyorum. Bu bakımdan tarih ve zamanını sizin belirleyeceğiniz bir günde teşrif buyurmanızı istirham ediyorum.

— Olur dedim

 Gittim.

 Hal-hatır faslından sonra muhatabım:

 Hocam, ben de İhyâ'yı yayınevime kazandırma düşüncesindeyim.

-Önemli bir niyet ve aynı oranda riskli bir girişim alanı, çünkü se­nin de: "ben de" ifâdenle vurguladığın gibi İhyâ'nın değişik tercümeleri var, yayımı bir hayli külfeti gerektirecek, böyle bir tercümenin satış şansı olabilir mi, bu konu üzerinde çok iyi düşünmek gerekir.

  

— Ben kararımı, düşünüp-taşındım öyle verdim.

 Sonuçta anlaştık ve İhyâ'nın tarafımdan da tercüme edilmesini ka­rarlaştırdık.

  

 Aslında kader kaleminin önüme çıkardığı hayırlı sebeplerle ihya, yetmişli yılların ilk senelerinde, Türkçesini Arapçasıyla karşılaştırarak başından sonuna kadar okuduğum bir eserdi. O tarihlerde İstanbul vaizle­rinden merhum Aksay Öncel'in Fatih Camiinde sabah  namazlarından sonra cemaata okuyup tercüme ettiği İhya derslerini takip ederken bir ta­raftan da Bedir Yayınevince neşredilen Türkçesini Arapçasıyla karşılaştı­rarak okuyordum. Bu karşılaştırmalar sırasında tesbit ettiğim bazı zühul­leri not ederek ilgili Yayınevine götürdüm.

Yayınevi, mütercim Ahmed Serdaroğlu Beyle görüşüyor. Muhterem üstaz notlarımı okuduktan sonra Yayınevine lütfedip yazdığı takdirkâr bir mektupta İhya'nın bana okutturulmasını, gerektiğinde istediği tashihi yapmaya beni yetkili kıldığını belirtiyordu. Neticede Yayınevi, fazıl mü­tercimin işarları doğrultusunda teklifini yaptı. Ben de mütercimin emir telekki ettiğim bu arzuları üzerine 4 ciltlik İhya'yı üçüncü baskısından sonra Yayınevi adına Arapça asılları ile karşılaştırarak tamamını kelime kelime okumuş oldum.

İnsanın hem dış hem de iç dünyasına seslenen bu eser, zahir ve bâtın ilimleri uzlaştıran, fıkıh ile tasavvufu kaynaştıran eşsiz bir örnektir. Bir taraftan fıkhın ne olduğu, bir fıkıhçının hangi özelliklere sahip bulunması gerektiği, derinlik taşımayan bilgilerin kişiyi kurtarmaya yetmeyeceği yansıtılırken; diğer taraftan da tasavvufun ne anlama geldiği, kime muta­savvıf denileceği, kuru iddiaların bir değer ifâde etmeyeceği belirtilir. Burada her konu âyetlerin hadislerin ve büyüklerin sözleri ışığı altında ele alınır, hassas ilim terazileriyle tartılır, sağlıklı mantık örgüleriyle örü­lür. Hiçbir olaya peşin fikirle yaklaşılmaz, bağnazlık yapılmaz. Fıkıhçı eleştirilirken gerekçeleri ortaya konulur, tasavvufçu tenkid edilirken ku­surları sayılır.

Şer'î ilimlerle tasavvufî ilimlerin bir makasın iki kolu gibi oldukları, birbirini tamamladıkları, biri olmadan diğerinin istenilen anlamda yararlı olamayacağı vurgulanır. Şer'î ilimlerin arka planları üzerinde durulur, Klasik fıkıh kitaplarında yer alan bilgilerin ötelerine geçilir. İçerdikleri ruha, taşıdıkları manaya, vermek istedikleri mesaja dikkat çekilir. Ferd-den aileye, aileden çevreye, çevreden millete, milletten de ümmet ve in­sanlık camiasına yansıması gereken etkileri değerlendirilir. Abdestin-Namazın, Zekâtın-Haccın, Orucun-Evlenmenin, Alış-Verişin, Helâlın-Haramın, Yemenin-İçmenin özetle genelde maddî hayata yönelik kişiyi ve sosyal hayatı ilgilendiren her olayın bir arka planı olduğu özenle yansıtı­lır.

 Tasavvufun ehemmiyyetine vurgu yapılırken tasavvufun ne anlama geldiği, kime mutasavvıf denileceği, dervişliğin koşullarının neler olduğu en yetkin biçimde açıklanır. Bu bağlamda projektörler iç dünyanın muh­telif kıtalarına tutulur, taramalar yapılır, görülenler analiz edilir, bunların fizik organlara, nasıl yansıdıkları gözler önüne serilir. Sözgelimi riya, ki­bir, kendini beğenmişlik, koğuculuk, kıskançlık vs. gibi ne kadar illet varsa bunların kaynaklarına inilir, sebepleri açıklanır, teşhisler konulur, tedavi yöntemleri öğretilir, tedaviyi yapacak kişiler gösterilir. Tasavvuf pirleri, fiziksel hastalıkların tedavi şekillerini bilen uzman tabiblere ben­zetilir, kalbi illetlerin ancak bu gibi zevat tarafından tedavi edilebileceği gündeme getirilir.

  

 Biz bu cümleciklerimizle İhya'yı övmüyor sadece gözlemlerimizi yansıtıyoruz. Böyle devâsâ bir eserin, benim kalemimden de okuyucula­rın hizmetine sunulmuş olmasını kendim için bahtiyarlık sayıyorum. İhya u ulumiddin tercümesi 4 cilt

  

Dr. Sıtkı GÜLLE 

  

          BİSMİLLAHİRRAHMANİRRAHÎM

     (Rahman ve Rahîm olan Allah'ın adıyla)

  

                           GİRİŞ

 

Övenlerin övgüsü, azametinin yüceliği karşısında sönük kalsa da öncelik­le Allah Teâlâ'ya kesintisiz çokça hamdederim.

  

İkinci olarak, insanlığın efendisiyle birlikte diğer peygamberleri de kapsa­yacak bir dua ile Rasullerine salât ve selamlarımı sunarım.

  

 Üçüncü olarak, dîn ilimlerini canlandırma konusunda uyanan kitap yazma isteğimde Allah Teâlâ'dan hayırlar dilerim.

  

 Dördüncü olarak, ey (tasavvufu) inkâr eden gruptan olan dili uzun! İnkar­cı ve gafiller sınıfından olup yerip saldırmada sınır tanımayan taşlan yerici! Kendini beğenmişliğine artık vakit geçirmeden son vermek istiyorum. Gerçek­ten senin, hakkı görmeyip bâtıla arka çıkmayı, cehaleti güzel göstermeyi; bilgi­sinin gereği- nefsini temizlemek, gönlünü arındırmak sureti ile Allah'a kulluk yapma amacı güden, birazcık olsun şekilcilikten sıyrılıp ibâdete yönelen kimse­lere dil uzatmayı sürdürmen; bu karşılıklı konuşmada senin tüm zihnî sorunları­nı cevaplandırmaktan ümit kesmekle birlikte ömrün heder olan devrelerinin za­rarlarım telâfi etmek ve şerîat sâhibi-Allah'ın salât ve selâmı üzerine olsun-'nin haklarında "Kıyamet günü en ağır azabı, Allah'ın kendisini bilgisinden ya­rarlandırmadığı âlim görecektir"^ buyurduğu kalabalık gruptan ayrılma iste­ği dilimin suskunluk düğümünü çözdü, boynuma ifâde berâtıyla konuşma ger­danlığını astı.

  

Yeminle söylüyorum, senin hakîkatı inkârda diretmenin tek sebebi tüm kalabalıkları sarmış olan işin sonunu, varacağı uç noktayı düşünmekte kusurlu davranma, olayın önemini, hâdisenin ciddiyyetini, âhiretin bize yönelip geldiği­ni, dünyâ'nın sırtını dönüp gittiğini, ecelin yakın, yolculuğun uzun, azığın kıt, tehlikenin büyük, yolun kapalı, Allah rızası taşımayan ilim ve amelin gerçek sarraf olan Allah katında reddedildiğini, büyük tehlikeler içeren âhiret yoluna kılavuzsuz ve arkadaşsız çıkmanın yorucu ve zahmetli olduğunu bilmeme ille­tinden kaynaklanmaktadır.

  

 Hadîsi, Taberânî "es-Sağîr"de, Beyhakî de "es-Şuab el-îman"da Ebû Hüreyre hadîsinden zayıf senetle tahriç etmişlerdir.

  

"Âhiret yolunun kılavuzları"

  

Âhiret yolunun kılavuzları peygamberlerin vârisleri olan âlimlerdir. An­cak devrimiz böylelerinden mahrumdur. Âlim diye, çoğunu şeytanın esir ettiği, azgınlığın tutsak aldığı, yürek zarlarına dünya menfaatinin işlediği şekilcilerden başkası kalmadı. Bunun sonucunda iyi işler kötü, kötü işler de iyi görülür oldu, din ilmi ortadan kalktı, yer yüzünde hidâyet ışıkları söndü.

  

"Şekilci âlimlerin av tuzakları"

  

Bu şekilci âlimler halka, kadıların birbirleriyle çekişen bayağı insanların aralarını bulmak için baş vurdukları mümeyyiz fetvalar veya münâzaracıların hasımlarını yenip susturmak için kullandıkları tartışma ilmi (cedel) yahut vaizlerin halk yığınlarını etkilemeye matuf yaldızlı, kafiyeli sözleri dışında ilim olmadığı imajını verdiler. Çünkü haram avlamak ve dünyâ malı elde etmek için bu üç yöntem dışında bir ağ, bir tuzak bulamadılar.

  

 Diğer taraftan, Allah Teâlâ'nın kitabında "fıkıh, hikmet, ilim, zıya, nûr, hidâyet ve raşed" adlarım verdiği, ilk islâm büyüklerinin (selef-i sâlihîn) de iz­lediği âhiret yolunu gösteren ilim ise halk arasından toplanıp durulmuş, unutu­lup gitmiştir.

  

 Âhiret ilminin unutulması dinde açılan bir gedik, bir felâket, karanlık bir çıkmaz olunca, din ilimlerini canlandırmak, ilk islâm önderlerinin metodlarını ortaya koymak, peygamberler ile geçmiş islâm büyükleri tarafından yararlı gö­rülen ilimlerin gayelerini açıklamak amacıyla bu kitabı yazmağa çalışmayı önemli gördüm. İmamı gazali ihya

  

        ESERİN DÜZENİ

 

Eseri dörtte birlik bölümler hâlinde dört cilde ayırdım.

 Bunlar:

 a) İbâdetler bahsi [Rub'u'l-ibâdât].

 b) Âdetler bahsi, [Rub'u'1-âdât].

 c) Helâka sürükleyen fiiller bahsi, [Rub'u'l-mühlikât].

 ç) Kurtuluş vesilesi olan davranışlar bahsi. [Rub'u'l-münciyâl).

  

 Son derece önemli olduğundan hepsinin başına ilim halisini koydum. Bu­nunla da, Allah Teâlâ'nın peygamberleri vasıtasıyla bizlerden müşahhas olarak istediği ilmin hangisi olduğunu öncelikle gözler önüne sermek isliyorum. Çünkü peygamber sallallâhu aleyhi ve sellem:

  

 "İlmi öğrenmek her müslüman erkek üzerine bir farzdır"(2) buyur­muştur.

 Faydalı ilmi zararlısından ayırıp belirtmek de bir diğer gayemdir. Zîrâ Rasûlullah-sallallahu aleyhi ve sellem:

  

 "Yarar sağlamayan bir ilimden Allah'a sığınırız"^ buyurmuştur.

  

İlim bahsine öncelik vermenin bir diğer sebebi de çağımız insanlarının nasıl doğru yoldan saptıklarını, serapın sahte parlaklıklarına nasıl aldandıklarını, ilmin özünü bırakıp kabuğu ile nasıl yetindiklerini bir gerçek olarak ortaya koy­maktır.

  

 (2)  İbn Mâce Enes hadîsinden tahriç etmiştir. İmâm Ahmed, Bcyhakî ve daha başkaları bu hadîsi zayıf olarak nitelemişlerdir.

 (3)  îbn mâce Câbir hadîsinden sahîh isnâdla tahriç etmiştir.

  

İBADETLER BAHSİ

 

İbâdetler bahsi on kitabı kapsar. Bu eserlerde sırasıyla şu konular ele alın­maktadır.

  

 1)  İlim,

 2)  Akâid'in temel ilkeleri,

 3)  Taharetin sırları,

4)  Namazın sırları,

5)  Zekâlın sırları,

6)  Orucun sırları,

7)   Haccın sırları,

8)  "Kur'ân okumanın edepleri,

 9)   Zikir ve dualar,

 10) Değişik vakitlerde okunacak zikirlerin düzenlemelerinin açıklanması.

  

         ADETLER BAHSİ

 

Âdetler bahsi de on kitapta ele alınmıştır. Bu kitaplarda ele alınan konular sırasıyla şunlardır:

  

 1)   Yemek yeme edepleri (görgü kuralları),

2)   Evlenme ve evlilik edepleri,

 3)   Çalışma hükümleri,

 4)   Halâl ve haram,

 5)   Halk tabakalarıyla dostluk ve ülfet kurma,

 6)   Uzlet (halk arasına karışmama),

 7)   Yolculuk görgü ve kuralları (âdâb),

 8)   Semâ ve vecd (mûsiki),

 9)   İyi işleri emretmek (emr-i ma'rûf) ve kötü işlerden sakındırma (nehy-i münker),

 10) Geçim edepleri ve peygamberlik huyları.   İMAM GAZALİ

       HELAKE SÜRÜKLEYEN  DAVRANIŞLAR BAHSİ

 

Bu meseleler de on kitâbta ele alınmış olup sırasıyla şunlardır:

  

 1)  Kalbin ilginçlikleri,

 2)  Nefsi terbiye etme,

 3)  İki şehvetin yani mide ve tenasül organlarının sebebiyet verdiği âfetler,

 4)  Dilin âfetleri

 5)  Öfke, kin ve çekememezliğin âfetleri,

 5)  Dünyâ'nın yerilmesi,

 6)  Servet ve cimriliğin yerilmesi,

 7)  Makam ve rütbelerle gösterişin kötülenmesi,

 8)  Kibir ve kendini beğenmişliğin yerilmesi,

 9)  Gurûr'un yerilmesi.

  

        KURTULUŞ VESİLESİ OLAN HAREKETLER BAHSİ

 

Bunlar da on kitapta işlenmiştir. Bu bahisler sırasıyla şunlardır:

  

 1)  Tevbe,

 2)  Sabır ve şükür,

 3)  Korku ve ümit,

 4)  Fakirlik ve zâhillik,

 5)  Tevhîd ve tevekkül,

 6)  Sevgi, şevk, ünsiyet ve rızâ,   .

 7)  Niyet, sadâkat ve ihlâs,

 8)  Mürâkaba ve muhasebe,

 9)  Tefekkür,                                                                                     

 10) Ölümü anma.

  

          BÖLÜMLERDE DEĞİNİLEN KONULAR

  

İbâdetler bahsinde, ilmiyle amel edecek âlimin son derece ihtiyâç duydu­ğu ibâdet kurallarını gizlilikleri ile sünnetlerinin incelikleri ve manalarının sırla­rını anlatacağım. Bunları bilmeyen bir âlim kesinlikle âhiret âlimlerinden ola­maz. Halbuki işaret edilen bu konuların çoğuna fıkıh ilmi dalında değinilmemiştir.

 Âdetler bahsinde halk arasında cereyan eden işlemlerin gizli yönleriyle derinliklerini, yöntemlerinin inceliklerini ve âdetlerin uygulamasında-hiçbir dindarın kendini sorumsuz sayamayacağı-takvânın gizli taraflarını gündeme ge­tireceğim.

  

 Helak eden işler bölümünde ise Kur'ân-ı Kerîmde giderilmesi ön görülen tüm kötü huylar ile nefsin bu huylardan temizlenmesini ve gönlün bunlardan arındırılmasını anlatacak, her bir huyun tanımını ve hakikatini açıklayacak; ar­dından ele alınan huyun kaynağına inecek ve sebebiyet verdiği zararlarla bunları tanıtmağa yardımcı olan belirtilerini ve bunlardan kurtulma yollarını dile getire­ceğim. Bütün bunları da âyet, hadîs ve geçmiş büyüklerin sözlerine dayandıra­rak yapacağım.

  

 Kurtuluş vesilesi olan işler bölümünde de beğenilen tüm güzel huylar ile kulun kendisiyle âlemlerin Rabbine yaklaştığı veli ve sıddîk kişilerin imrenilen hasletlerini (iyi huylarını), her hasletin tanımını, hakîkatını, bunu elde etmenin yöntemini, yararlanılan sonucunu, tanınma emarelerini ve rağbet görmesinin erdemliğini şer'î ve aklî delillerin ışığı altında ortaya koyacağım.

  

         ESERİMİN BU KONUDAKİ DİĞER ESERLERDEN FARKI

  

 Aslında bu konuların bir bölümü üzerinde bir takımları kitaplar yazmış­lardır. Ancak bu eser onların yaklaşımlarından beş noktada farklılık gösterir:

  

 1)    Onların kapalı geçtikleri konuları çözüp aydınlatması, kısaca değindik­leri meselelerin ayrıntılarına inmesi,

 2)    Dağınık olarak ele aldıklarını düzenleyip sıraya koyması,

3)    Uzun uzun anlattıklarım anlaşılır şekilde kısaltması ve takrîr ettiklerini zapt altına alması,

4)    Tekrarlarını atıp yazdıklarının delillerini serdetmesi,

 5)    Zihinlerde anlaşılması güç olan ve konuyla ilgili eserlerde kesinlikle değinilmeyen bir takım girift sorunları irdelemesi.

  

Müelliflerin hepsi aynı yolu izlemişse de herbirinin, meslektaşların bilme­diği veya bilipte dikkat çekmediği yahut unutup yazmadığı veya üzerinden per­deyi kaldırmasına engel bir durumun bulunduğu herhangi bir meseleyi yalnız kendisinin ele alması yadsınamaz. İşte bütün bunlar bu eserin özellikleri olup işaret edilen ilimlerin hepsini içine almaktadır. İHYA U ULUMİD-DİN

  

       Eseri dörtte birlik bölümlere ayırmamın sebebi

  

 Bu kitabı dörtte birlik bölümler hâlinde düzenlememin iki sebebi vardır:

 Birisi-ki asıl sebeptir-: inceleme ve meseleleri kavratmada böyle bir dü­zenleme kaçınılmazdır. Çünkü âhirete yönelmeye yarayan ilim: a) muamele ilmi, b)-mukâşcfe ilmi olmak üzere ikiye ayrılır.

  

 Mükâşefe ilmiyle, yalnız ma'lûm'u (bilinmesi mümkün olanları) açıkla­yan ilmi; muamele ilmi ifadesiyle bilinmesi mümkün olanları açıklamak ile bir­likte ameli de ön gören ilmi kasdediyorum.

  

 Bu kitabın amacı sadece muamele ilmini açıklamaktır, yoksa kitaplara ko­nulmasına izin verilmeyen ve tasavvufcuların (tâlibîn) ana gayeleri, sıddîk kişi­lerin de hedefleri olan mükâşefe ilmi değildir. Muamele ilmi, mükâşefe ilmine götüren bir yoldur. Ancak peygamberler-salavâtullâhi aleyhim-insanlara mükâşefe ilminin kendisinden değil onun yolundan sözetmişler, halk idrâkinin, inceliklerini kavrayanı ayacağını bildiklerinden mükâşefe ilmine temsîlî olarak sembol ve işaretlerle kısaca değinmişlerdir. Âlimler de peygamberlerin vârisleridir. Bu nedenle onların peygamberlerin yolundan ayrılarak konuyu uzun uzun anlatmaları mümkün ve doğru değildir.

  

 Muamele ilmi de:

  

 a)- zahir ilmi,

 b)- bâtın ilmi diye ikiye bölünür.

  

"Zâhir ilmi" sözüyle organların hareketlerini; "bâtın ilmi" ifadesiyle de kalbin amellerini bildiren ilmi kasdediyorum. Organlarla ilgili bir hareket, ya âdet sayılan bir iş ya da bir ibâdettir. Duyu organlarından perdelenmiş olarak değerlendirilen kalplere, melekût (ma'na) âleminden gelen (doğan) ilhamlar da güzel veya çirkin doğuşlardır. Bu durumda bu ilmin zahir ve bâtın olarak ikiye bölünmesi bir zorunluluktur. Belirtildiği üzere ilmin organlarla ilgili zahiri yönü âdet ve ibâdet olmak üzere ikiye ayrıldığı gibi; kalbin halleri ile nefsin huylarım bildiren bâtın vecibesi de kötü veya iyi olmak üzere ikiye bölünür. Böylece top­lamı dört bölüme ulaşır. Muamele ilmine göz atan bu kısımların dışında bir baş­ka bölüm göremez.

  

İkinci sebep: ben ilim taliplerinin fıkıh ilmine içten aşırı bir istek göster­diklerini gördüm. Halbuki fıkıh ilmi, Allah'tan korkmayan, fıkıh zırhına bürü­nerek mevki kapma yarışmalarında makam ve rütbesiyle iftihar etme ve karşı ta­rafı yenme amacı güden kişilerin değer verdiği bir ilim dalıdır. İşte bu ilim dalı da kitaplarda dörtte birlik bölümler hâlinde düzenlenmiştir.

  

"Sevilenin kıyafetine bürünen sevilir" denilmiştir. Ben de gönülleri çel­mek için eserin şeklinin fıkhî eserler surelinde olmasına özen gösterdim. Nite­kim baştaki idarecileri gönüllerini tıp ilmine çekmek isteyenlerden biri tıpla ilgi­li eserini yıldız takvimi şeklinde cetvel ve rakamlar hâlinde düzenleyip eserine "Takvim es-sıhha-sağlık takvimi" adını vermiş ve bununla bu tür eserlere alışık olanları tıbbî eserini okumağa çekmeği amaçlamıştır.

  

 Kuşkusuz, gönülleri ebedî hayata faydası dokunacak ilme çekmek için in­celik göstermek, onları yalnız vücût sağlığına yararlı olan tıp ilmine cezbetmek gayesiyle zevkli tertiplere başvurmaktan çok daha önemlidir.

  

 Bu ilmin devşirilen meyvesi, sonsuz hayata ulaştıran gönül ve rûh tıbbi­dir. Bu ilim yanında, yakın bir gelecekte bozulması, yok olması kaçınılmaz olan ve bedenlerin tedavisinde kullanılan tıp ilminin sözü edilebilir mi?

 Noksan sıfatlardan münezzeh olan Allah'tan hidâyet ve doğru yola ilet­mesi için başarılı kılmasını dileriz. Gerçek O kerem sahibi, pek cömerttir.